Nasza Loteria NaM - pasek na kartach artykułów

Twierdza Warszawa. Co dziś zostało z potężnego obiektu obronnego?

Redakcja
Twierdza Warszawa to ogromny zespół fortów i innych budowli fortyfikacyjnych wzniesionych przez władze Imperium Rosyjskiego wokół Warszawy w XIX wieku. W jej skład wchodziła Cytadela Warszawska, 7 fortyfikacji naokoło niej, 30 fortów ułożonych w dwa pierścienie i dwa forty na linii Warszawa-Zegrze. Krótka historia Twierdzy pełna jest absurdów. Co zostało z niej dzisiaj? Ciąg dalszy tekstu poniżej.

Decyzję o przekształceniu Warszawy w twierdzę władze carskie podjęły w 1879 roku, a budowę fortów przeprowadzono w latach 1883-1890. Paradoksalnie, już w momencie ukończenia forty były już przestarzałe, a klęska Cesarstwa Rosyjskiego w wojnie z Japonią i związana z nią potrzeba reformy armii sprawiła, że niecałe dwadzieścia lat po ukończeniu budowy (w 1909 r.) podjęto już decyzję o kasacji twierdzy, aby zaoszczędzić na kosztach jej utrzymania. W następnych latach rozpoczęto prace nad likwidacją umocnień. W 1913 r. Rosjanie zmienili zdanie i zdecydowali, że twierdzę warto jednak odbudować, ale w 1915 r. - już wycofując się z Warszawy - wysadzili w powietrze tyle obiektów, ile tylko dali radę.

Powojenne losy Twierdzy są nie mniej smutne. Zabrakło spójnego planu na zagospodarowanie tych terenów - część z nich przekazano wojsku, inne w ręce prywatne. Niektóre rozebrano, inne przeznaczono pod ogródki działkowe lub cele rekreacyjne. Większość z nich niszczeje.

Szczegółową mapę wszystkich fortyfikacji znajdziecie w tym miejscu, a o ich losach przeczytacie poniżej.

Wschodnie fortyfikacje

Najsłabiej zachowały się wschodnie części fortyfikacji - w przeciwieństwie do obiektów zachodnich właściwie żaden z siedmiu obiektów pierścienia zewnętrznego fortyfikacji po prawej stronie Wisły nie został zachowany. Na wschodnim brzegu rzeki można właściwie obejrzeć tylko resztki po forcie Jasińskiego, który był częścią fortyfikacji chroniących Cytadelę Warszawską - choć teren ten agresywnie zabudowano. Jedyne pozostałości budowli obronnych po prawej stronie rzeki można zobaczyć na terenie osiedla na północ od ulicy Zatylnej.

Fort XI "Grochów", po którym nie został już żaden ślad, znajdował się rejonie przecinania się dzisiejszych ulic Ostrobramskiej z Filomatów, mniej więcej tam, gdzie obecnie znajduje się stacja benzynowa przy Ostrobramskiej. Wysadzono go w 1913 r., a do lat trzydziestych zniknął w całości. Gruz z jego rozbiórki wykorzystany został do budowy fundamentów kościoła na Placu Szembeka i nasypu al. Waszyngtona. Podobny los spotkał fort XIa "Grochów II", który leżał w osi obecnej ul. Szaserów, w kwadracie ul. Garwolińskiej, Szklanych Domów i Wspólnej Drogi.

Fort XII "Antoninów" znajdował się przy zalewie Bardowskiego, ale dziś jest już całkowicie niewidoczny - obecnie to teren częściowo zalesiony, a częściowo zajęty przez rozgałęzione bocznice kolejowe. Jego bliźniak, fort XIIa "Lewinów" został w latach siedemdziesiątych XX. wieku wykorzystany jako teren pod ogródki działkowe pomiędzy ul. Łodygową a linią kolejową. Obecnie jedynym śladem po forcie są resztki fosy - niewielki półkolisty rów wypełniony wodą, który można znaleźć na terenie ogródków działkowych w pobliżu bramy wejściowej od strony ul. Łodygowej.

Pozostałe fortyfikacje też nie miały szczęścia: teren po forcie XIII "Lewicpol" zajęła jednostka wojskowa, tam gdzie kiedyś znajdował się fort XIV "Marywil" obecnie stoją hale przemysłowe na Annopolu, a fortu XIVa "Pelcowizna" trzeba by szukać na terenie elektrociepłowni na Żeraniu i kanału żerańskiego. Fort Wawer to już tylko kilka nieznacznych wniesień na terenie parku im. Matki Mojej przy ul. Łysakowskiej, a po forcie Kawęczyn, który znajdował się w obrębie dzisiejszych ulic Strażackiej, Zesłańców Polskich, Roty, Madziarów i Kordiana w Rembertowie nie pozostał już żaden ślad.

Zachowane fortyfikacje po lewej stronie Wisły

Z zachodnimi fortami Warszawa obeszła się dużo łaskawiej - tutaj większość fortyfikacji została zachowana, a część z nich wciąż jest w świetnym stanie. Niektóre dostają też nowe życie - mniej lub bardziej udane.

Pochwalić na pewno trzeba Warszawę za to, jak wkomponowano w tkankę miasto fort Rakowiec, na którego terenie powstał osiedlowy park przy ulicy Korotyńskiego, zachowujący pierwotny charakter zabytku. Dobrym przykładem dobrze wykorzystanego terenu jest fort Bema, który w 2002 r. został zrewitalizowany - wycięto większość dzikiej roślinności, zbudowano nowe mosty nad uporządkowanymi fosami, wytyczono nowe alejki i ścieżki rowerowe i usypano groble obok zabytkowego mostu fortecznego. Teren jednak szybko zmienia swój charakter, bo na terenie fortu powstają obecnie osiedla mieszkalne.

Podobny los spotkał (lub spotka) fort Piłsudskiego, gdzie buduje się kompleks apartamentów na wynajem i fort VIII "Służew", na terenie którego powstał kompleks trzech budynków mieszkalnych. Mówi się też o planach zabudowania fortu IV "Chrzanów", ale o tym szerzej piszemy niżej. Fort VIIa "Służewiec" w okresie powojennym stał się własnością wytwórni filmowej "Czołówka", choć od wielu lat mówi się, że planowane jest wzniesienie na jego terenie osiedla mieszkaniowego.

W forcie Mokotów znalazły się nowoczesne przestrzenie biurowe i hipsterskie knajpy, a teren fortu Sokolnickiego zaaranżowano na centrum sztuki i kultury - jest galerią, teatrem, kinem, salą koncertową, estradą i wybiegiem dla pokazów mody, znalazło się tam też miejsce na lokal z jedzeniem i alkoholem. Pozostałe elementy fortu zostały włączone w skład Parku Żeromskiego - można je oglądać do dnia dzisiejszego.

Fort Legionów, będący częścią fortyfikacji Cytadeli Warszawskiej w 1999 r. został przejęty przez Agencję Mienia Wojskowego, a rok później sprzedany prywatnej firmie, która otworzyła tam restaurację Forteca. Fort wraz z częścią podziemnych korytarzy jest udostępniany do zwiedzania z przewodnikiem. Drugim dobrze zachowanym elementem fortyfikacji wokół Cytadeli jest fort Traugutta, który obecnie znajduje się na terenie parku Sportowego im. Janusza Kusocińskiego, wydzielonego z parku im. Romualda Traugutta. Tuż obok znajduje się boisko UKS Varsovia.

Fort IIa "Babice" od zakończenia wojny jest zajęty przez jednostki Wojska Polskiego, w związku z czym jest on niedostępny dla zwiedzających. Blisko z wojskiem związany jest też dziś fort IX "Czerniaków", na terenie którego pod koniec lat 90. otwarto odział Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej. Można tam obejrzeć plenerową wystawę samolotów i pojazdów wojskowych.

Zaniedbane i częściowo zniszczone fortyfikacje

W tej grupie ciekawym przypadkiem jest Fort X "Augustówka", który ze względu na położenie na terenie podmokłym, blisko brzegów Wisły, nie został wyposażone w żadne budowane schrony. Składał się z dwóch wałów, otoczonych fosą. Dziś codziennie oglądają go kierowcy jadący trasą Siekierkowską, często nieświadomie, bo obiekt jest obecnie niemal całkiem niewidoczny, znajdują się na nim boisko i duże tereny zielone. Zachowała się też fosa o charakterystycznym kształcie.

Fort VII "Zbarż" to dziś właściwie tylko ruiny, choć bardzo ciekawe. Otoczenie fortu wykorzystywane jest jako ogródki działkowe, część zburzono podczas budowy drogi ekspresowej S79. Co interesujące, obiekt jest niezwykle interesujący dla nurków - w zalanej części koszar można znaleźć m.in. zatopiony jacht. Fort III "Blizne" jest w rękach prywatnych i wykorzystywany jest jako teren do paintballa.

Fort IV "Chrzanów" obecnie jest całkowicie porośnięty dziką roślinnością i ulega coraz większej dewastacji - mówi się jednak o planowanej budowie w tym miejscu centrum konferencyjnego. Bardzo zaniedbany jest też fort V "Włochy", który jednak został objęty przez dzielnicę programem rewitalizacji. W obrysie wałów mają się znaleźć boisko i korty tenisowe oraz miejsca rekreacyjne dla mieszkańców dzielnicy. Fort II "Wawrzyszew" został podzielony na ośrodek jazdy konnej oraz ogródki działkowe.

Fort VI "Okęcie" obecnie znajduje się w rękach prywatnych, a na jego terenie zorganizowano parking. Obiekt ma zresztą prawdziwie tragiczną historię, bo to tu w 1980 r. rozbił się samolot lecący z Nowego Jorku do Warszawy. Nikt ze znajdujących się na pokładzie 87 osób nie przeżył katastrofy. W samolocie znajdowała się między innymi piosenkarka Anna Jantar.

Fort Szczęśliwice, będący niegdyś częścią wewnętrznego pierścienia częściowo został zagospodarowany pod ogródki działkowe, a częściowo pozostał otwarty - swobodnie można zwiedzać niszczejące coraz bardziej z roku na rok koszary. Fort I "Bielany" jest obecnie wykorzystywany do celów sportowych, choć nie zachowało się z niego prawie nic. Rozpoznawalne są fosa, wał piechoty oraz wał artylerii oprócz prawego czoła. Praktycznie brak jest śladów po elementach murowanych fortu.

Zniszczone fortyfikacje po zachodniej stronie Wisły

Większość lewobrzeżnych fortyfikacji, które nie zachowały się do dnia dzisiejszego, to umocnienia Cytadeli Warszawskiej. Całkowicie zniszczone zostały fort Hauke-Bosaka, na którego terenie obecnie znajduje się plac Inwalidów, oraz sąsiadujący z nim fort Mierosławskiego, gdzie dziś stoi osiedle bloków. Podobny los spotkał fort Rymkiewicza, który do 1945 r. zniknął całkowicie - obecnie na jego miejscu znajduje się węzeł drogowy Gwiaździsta - Krasińskiego - Wybrzeże Gdyńskie.

Podobny los spotkał sporo umocnień wewnętrznego pierścienia Twierdzy Warszawa. Ostatnie resztki fortu Odyńca można zobaczyć w parku Dreszera, który powstał terenie, gdzie znajdowały się umocnienia. Z fortu Odolany pozostał tylko betonowy schron w pobliżu ulicy Potrzebnej między budynkami należącymi do PKP, a torami kolejowymi przy dworcu Zachodnim. Z kolei fort Wola zniknął z mapy całkowicie, bo na jego miejscu powstały Zakłady Mechaniczne "Wola". O jego istnieniu przypomina tylko ulica o tej samej nazwie i centrum handlowe, znajdujące się jednak w nieco innym miejscu niż fortyfikacje. Po forcie Buraków pozostały tylko "górki" na osiedlu przy ul. Kalenkiewicza.

emisja bez ograniczeń wiekowych
Wideo

Jak działają oszuści - fałszywe SMS "od najbliższych"

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Dołącz do nas na X!

Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.

Obserwuj nas na X!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!

Polecane oferty

Materiały promocyjne partnera
Wróć na warszawa.naszemiasto.pl Nasze Miasto