Kultura wielbarska, czyli Goci w powiecie obornickim [HISTORIA]

Zdobycie i zniszczenie Rzymu w roku 410 przez Wizygotów pod wodzą Alary-ka I poważnie zachwiało fundamentami Cesarstwa Rzymskiego. Z kolei wódz Ostrogotów Teodoryk I Wielki w 493 oficjalnie uznany został królem Italii. Zarówno Wizygoci, którzy do początku VIII wieku posiadali swoje królestwo w Hiszpanii, jak i Ostrogoci, do połowy VI wieku panujący we Włoszech, wywodzili się ze wschodniogermańskiego ludu Gotów, który zanim zaistniał we wspomnianej wielkiej historii, miał przejściowo swoje siedziby w Polsce, a jego pozostałości w postaci znalezisk archeologicznych, odkrywane są między innymi w powiecie obornickim.

Naukowcy, opierając się na starożytnych źródłach pisanych i badaniach archeologicznych wskazują, że ojczyzną Gotów była południowa Szwecja, a dokładniej historyczna kraina Götaland. Po połowie I wieku naszej ery Goci przybyli łodziami na dzisiejsze ziemie polskie, najpierw na Pomorze, a jeszcze przed rokiem 70 także do słabo wówczas zaludnionej Wielkopolski. Pozostawali tu do początku III wieku, po czym skierowali się w dalszą wędrówkę ku Morzu Czarnemu. Znaleziska związane z osadnictwem Gotów archeolodzy określają mianem kultury wielbarskiej. Jej nazwa pochodzi od cmentarzyska w Wielbarku (dzielnica Malborka), a charakteryzuje się ona tym, że obowiązywał bezwzględny zakaz wkładania do grobów broni i narzędzi.

Niezwykle istotnym miejscem dla poznania kultury Gotów, i to nie tylko żyjących na terenie Wielkopolski, jest odkryte w 1995 roku w położonym na terenie naszego powiatu Kowalewku, ogromne cmentarzysko kultury wielbarskiej, jedno z największych w całej Polsce. Prace archeologów związane były z budową Gazociągu Jamał-Europa* i trwały przez cztery sezony, do roku 1998. Wyniki wykopalisk przeszły najśmielsze oczekiwania, a w ich trakcie odkryto i zadokumentowano aż 282 groby szkieletowe i 213 ciałopalnych. W Kowalewku odkryto też dwie osady kultury wielbarskiej (jedną jeszcze przed wielkimi pracami archeologicznymi związanymi z budową gazociągu), które w połączeniu z cmentarzyskiem, stały się dla naukowców nieocenionym źródłem wiedzy o Gotach i ich codziennym życiu.

Cmentarzysko użytkowano już przed 70 rokiem, a ostatnich pochówków dokonano po 210 roku. Wśród znalezisk są między innymi ozdoby z bursztynu, złota i srebra, bransolety, paciorki i pierścionki, szklany pucharek, wyjątkowy brązowy dzban z bogato zdobionym uchwytem, naczynia, szkatułki i grzebienie, przedmioty brązowe, kościane i kamienne, ostrogi, klucze oraz zapinki, sprzączki, pasy i inne elementy ubioru, a nawet fragmenty tkanin.

Znaleziska z Kowalewka były przełomowe dla badań nad osadnictwem Gotów, jednak ślady kultury wielbarskiej znajdowano na terenie naszego powiatu już dużo wcześniej, co szeroko opisał archeolog Tomasz Skorupka z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w obszernej publikacji „Archeologia powiatu obornickiego” (Poznań, 2005).

Już w II połowie XIX wieku w Gościejewie, podczas kopania dołów fundamentowych, odkryto niewielkie naczynie gliniane, które przekazane zostało do zbiorów Towarzystwa Historycznego Prowincji Poznańskiej. W to samo miejsce A. Fuss z Gołaszyna przekazał w 1892 roku wyposażenie grobu gockiego (brązowa zapinka i szklany paciorek) odkrytego w Gołaszynie.

Z kolei w 1906 roku w Kisze-wie, podczas orki, odnaleziono wielbarski pochówek ciałopalny. Z grobu wydobyto giniane naczynie, dwie brązowe bransolety, dwa przęśliki (jeden z piaskowca, a drugi z gliny) oraz szklany paciorek. Na początku ubiegłego wieku pozostałości po Gotach odnalezione zostały również na terenie Obornik. Na jednym ze stanowisk odkryto zapinki (dwie brązowe i jedna żelazna), które L. Fechner z Poznania przekazał na początku XX wieku do poznańskiego Muzeum Cesarza Fryderyka.

Inne znaleziska z Obornik, w tym dwie brązowe zapinki, brązowa sprzączka do pasa i bursztynowa przęślica, pochodzą z terenu działającej na początku XX wieku rozległej żwirowni (niegdyś położonej w granicach wsi Kowa-nówko).

Również w Obornikach odnaleziono łączone z Gotami gliniane naczynie wydobyte z ziemi w okresie międzywojennym, a zawierające trzy złote monety, około 20 srebrnych i kilka brązowych, w tym monetę cesarza rzymskiego Domicjana.

Dalsze monety wiązane z okresem kultury wielbarskiej odkryto w bliżej nieznanych okolicznościach w Ryczywole (brązowe monety cesarzy Antoninusa Piusa, Kommodusa i Marka Aureliusza) oraz w Rogoźnie (srebrny denar Antoninusa Piusa). Z Rogoźna pochodzi także inwentarz trzech gockich grobów odkrytych podczas wydobywania żwiru w 1913 roku - dwóch ciałopalnych i szkieletowego (znajdowały się w nich między innymi brązowe zapinki, klamerka esowata, okucia pasa i bransolety, paciorek z niebieskiego szkła i giniany przęślik). Na terenie cmentarzyska znaleziono też żelazny klucz.

Wielbarski grób ciałopalny, popielnicowy, wraz z wyposażeniem, na które składała się brązowa fibula i nóż żelazny, odkryto także w Parkowie. Znaleziska dokonano w okresie powojennym, podczas prac polowych, a kierownik miejscowej szkoły Zbigniew Szat-kowski przekazał je do Muzeum Archeologicznego w Poznaniu.

Zabytki archeologiczne związane z osadnictwem Gotów stwierdzone zostały również w innych miejscowościach naszego powiatu, między innymi w Słomowie i Ryczywole (naczynia gliniane pochodzące zapewne z cmentarzysk, odkryte na początku XX wieku) oraz w Łukowie (dwa fragmenty ceramiki) i Skrzetuszu (sześć fragmentów ceramiki). Archeolodzy nie wykluczają, że do kultury wielbarskiej zaliczyć można także dwa pochówki szkieletowe bez wyposażenia, odnalezione w Wargowie.

* Gazociąg Jamał-Europa - w 1994 roku rozpoczęto budowę gazociągu tranzytowego z Półwyspu Jamał na Syberii do Europy Zachodniej. Długość gazociągu to 4,2 tys. km, w tym około 680 km przebiega przez teren Polski, w tym przez południową część powiatu obornickiego. Budowa była okazją do badań archeologicznych na ponad 700 stanowiskach położonych wzdłuż powstającej inwestycji. Najcenniejszym odkrytym wówczas obiektem okazało się cmentarzysko kultury wielbarskiej w Kowalewku.